01 dec Boeddhabeelden in Japan: wie is wie?

Er was eens… “de Verlichtte” Shakyamuni Gautama. Deze Indische (ex-)prins ontwikkelde zo’n 2500 jaar geleden een filosofie, die later uitgroeide tot het Boeddhisme. Geloof in zijn visie en hemzelf verspreidde zich door zo’n beetje heel Azië, waar het allerlei lokale vormen aannam. Niet elk beeld of afbeelding die je ziet in een boeddhistische tempel – in Japan of elders – is dus deze Boeddha. Er staan soms wel tig “boeddhabeelden” op een terrein. Hoe weet je nou of je kijkt naar daishi of wat anders? Hieronder vindt je een paar veel geziene gasten.

Nyorai – Boeddha

Eerlijk is eerlijk, de kans dat het een boeddha is, is erg groot. Zij staan immers het hoogst in de hiërarchie. In het Japans noemen ze dat ‘nyorai’. Zij hebben de volmaakte Verlichting al bereikt en keren niet meer terug naar de vicieuze cirkel van geboorte-dood-hergeboorte-etc. In plaats daarvan verblijven ze in hun eigen paradijzen, die in verschillende richtingen en dimensies liggen. Je herkent ze aan hun eenvoudige kleding, simpele haarstijl, en dat ze op lotusbloemen zitten of staan; een symbool van spirituele reinheid.

Een paar van de belangrijkste boeddha’s (naast natuurlijk de historische) zijn:

• Dainichi – de alomvattende Universele Boeddha, bron van alle anderen en overal aanwezig. Zijn naam betekent letterlijk “Grote Zon”. Vandaar dat hij in de samensmelting van boeddhisme en shintō gezien wordt als de oorsprong van de zonnegodin Amaterasu. Makkelijk te herkennen aan zijn “handgebaar (‘mudra’) van de zes elementen”: een opgeheven wijsvinger met de vuist van de andere hand eromheen geklemd. Dainichi is de enige boeddha die een kroon draagt.

• Yakushi – de Medicijn-Meester Boeddha. Woont in het Oostelijk Paradijs van Lapis Lazuli (een type edelsteen), van waaruit hij alle vormen van ziektes bestrijdt. Hij heeft daarom vrijwel altijd een potje met geneeskrachtige kruiden of zalf in de palm van zijn hand. Yakushi is typisch een boeddha voor geluk in het hier en nu, in plaats van het hiernamaals. Dat hij al sinds de 7^e eeuw populair is in Japan maakt hem bovendien een van de oudste.

• Amida – Boeddha van het Oneindige Licht en leven. Woont in het Westelijke Paradijs van Ultiem Geluk, waar hij gelovige mensen na hun dood verwelkomt. Amida is de voornaamste boeddha bij de Jōdo scholen. Die geloven dat je door zijn naam uit te spreken al in het paradijs kan komen; geen meditatie of kennis van teksten vereist. Hij laat zijn handen vaak rusten vaak op zijn schoot. Als zijn wijsvingers twee O’s vormen, is dat een teken van het hoogst haalbare niveau van hergeboorte: nr. 9/9.
  
  

Bosatsu – Bodhisattva

Bodhisattva staan net een treetje lager op de ladder; de vice-boeddha’s of boeddha’s in opleiding. Zij zijn weliswaar verlicht, maar blijven deel van de cirkel van reïncarnatie, om zo de nog onverlichte wezens bij te kunnen staan. Hun uiterlijk is gebaseerd op dat van Shakyamuni als prins. Dat betekent dat ze rijker gekleed zijn, met kroontjes in het haar en sieraden om de nek en armen. Stuk voor stuk berijden ze symbolische dieren zoals een olifant, paard, leeuw, of pauw. In sommige gevallen zitten ze dan ook nog op een lotus.

De bekendste bosatsu in Japan zijn: 

• Kannon – god(in) van het mededogen. Hij/zij is wellicht de populairste in heel Japan, en ook veel te zien in andere Aziatische landen. Kannon kent 33+ verschijningsvormen, waaronder één met wel duizend armen en eentje met elf hoofden. Allemaal hebben ze een bepaalde betekenis. Oorspronkelijk was deze bosatsu mannelijk, maar sinds de twaalfde eeuw is ze steeds vaker als vrouw afgebeeld. Tijdens de Christenvervolgingen gebruikte men haar afbeelding als vervanger voor Maria beelden.

• Jizō – redder van zielen. Hij lijkt eigenlijk nog het meest op een monnik, inclusief staf, en is op een eeuwige pelgrimstocht langs de zes werelden van het bestaan. Toch staat Jizō er met name om bekend dat hij jonge kinderen uit de onderwereld haalt. Ook reizigers vinden bij hem bescherming, als een soort boeddhistische Sint Christoffel. Daarnaast is hij het meest “marketable” gebleken: zijn gelijkenis vind je terug op allerhande merchandise.

• Monju en Kokūzō – de wijste van de wijzen. Behalve compassie voor andere levende wezens, is ook Wijsheid een belangrijke eigenschap in Boeddhisme. Monju – “Stem van de Leer” – is daar de belichaming van. Hij is in staat om de boodschap van Boeddha op alle niveaus van intelligentie uit te leggen. Als patroonheilige van kalligrafen kan Monju bovendien schrijven als geen ander. Kokūzō – “Opslag van de Leegte” – vertegenwoordigt naast wijsheid ook het ultieme Geheugen. Beiden dragen een zwaard in de ene hand en een lotus of soetra-rol in de ander.
  
  

Myōō & Tenbu – Wijsheidskoningen en hemelse wezens

De myōō, of “Heldere Koningen”, zijn de belangrijkste beschermers van Boeddha, de leer en de volgelingen van Boeddha. In tegenstelling tot de kalmte van iedereen hierboven, zien ze er woedend uit. Van hun gemene gezichtsuitdrukking, de vele gewapende armen, tot het vertrappen van vijanden; ze lijken totaal niet op ons idee van boeddhisme. Toch zijn deze Hell Boys de ‘good guys’. Hun taak is vijanden tegenhouden en ongelovigen bekeren (uit angst, voor bijvoorbeeld de hel…). Er zijn vijf myōō, die de afgevaardigden zijn van een vijftal boeddha’s. Fudō – de Onbeweeglijke – is veruit de bekendste van dit groepje en zal je het vaakst solo tegenkomen.

Onder ‘tenbu’ vallen allerlei soorten bovennatuurlijke figuren, die beschermers zijn geworden van de Boeddha en de rest. Een groot aantal zijn (net als de rest eigenlijk) overgenomen uit Indische mythologie. De Vier Bewakers van de windrichtingen bijvoorbeeld, waarvan er één tot de Zeven Geluksgoden behoort. En de Twaalf Generaals, die ieder één sterrenbeeld onder hun hoede hebben genomen. Maar ook de muzikanten en half-vogels/engelen die je ziet op de achtergrond van sommige Boeddha beelden vallen in deze categorie.  

Rakan & Daishi – Heiligen en grootmeesters

Tot slot zijn er de ‘gewone’ heilige verklaarde mensen. Bijvoorbeeld de eerste volgelingen van de historische Boeddha, die allemaal verlichting bereikten. Deze heten Arhats – (a)rakan in het Japans. Meestal staat er een tiental beelden van, waarbij elk beeld een unieke houding, haarstijl, uitdrukking en attributen heeft, maar er zijn tempels die er veel meer hebben. De Daishō-in bijvoorbeeld, op het beroemde eiland Miyajima. Niet levensgroot, maar desondanks een zeldzaam en indrukwekkend gezicht. Volgens overleveringen waren er in totaal wel 500 rakan!

Minder zeldzaam zijn de stichters van verschillende stromingen. Wie in de buurt van Kyoto naar de Enryaku tempel gaat, treft daar vast wel een portret van Dengyō Daishi (beter bekend als Saichō). Bij Shingon boeddhistische tempels staat ook altijd een beeld van de monnik Kūkai. Ofwel als staande pelgrim, of in zittende meditatie. Deze haast legendarische figuur is na zijn dood geëerd met de titel Kōbō Daishi: “Grootmeester die de Leer verspreid”. Evengoed heeft een tempel die behoort tot de Jōdo school altijd een ruimte die gewijd is aan de oprichter, Hōnen. Of zijn volgeling, Shinran, als het gaat om Jōdo-shin tempels.

Een gewaad of serene blik is dus geen garantie dat we naar boeddhabeelden kijken. Binnen de diverse Japanse stromingen zijn bovenstaande boeddha’s, bodhisattvas en andere bovennatuurlijke figuren verre van de enigen. Wie er nog meer is, dat vertellen we een andere keer. 🙏

Bronnen: 1, 2, 3,4