22 aug Een eerste kennismaking met de samoerai

Wanneer je denkt aan oud Japan en strijdlustige, elite mannen in harnas, die elkaar te lijf gaan met zwaarden en eergevoel. Dan zal je waarschijnlijk als eerste het woord samoerai te binnen schieten. Hoewel er een kern van waarheid in zit waren samoerai niet vanaf het begin vechters, of vochten ze altijd met zwaarden. Wist je bijvoorbeeld dat de eerste vechtende samoerai pijl en boog gebruikten, of dat de eerste samoerai überhaupt geen krijgers waren?

Landbouwers

De eerste samoerai waren namelijk boeren die dienden onder iemand hoger in rang. Samoerai komt van het werkwoord saburau(侍): iemand dienen. De werkzaamheden bestonden destijds uit het land verbouwen als de eigenaar van huis was, waarbij kon voorkomen dat het land van de eigenaar werd aangevallen. Het was dan aan de samoerai dit land ook te verdedigen.

Daarbij gebruikten de simpelere strijders amper zwaarden, maar juist wapens die binnen handbereik lagen, gemaakt met materialen rond het erf: pijl en boog of bamboe speren. De eerste samoerai staan zelfs bekend als zeer vaardig met hun pijl en boog vaardigheden vanaf een paard. Het rijdend schieten vanaf een paard is zelfs vandaag de dag nog te bewonderen en is een geheel aparte vechtkunst genaamd, yabusame. Ook kyudo, het schieten met grote bogen, heeft een lange geschiedenis en wordt tot vandaag beoefend.

Professionele krijgers

Pas in de 9^e eeuw verschijnen de eerste professionele krijgers.  De reden daarvan was een oorlog tussen twee clans: de Minamoto en de Taira-clan. Als gevolg daarvan plunderden de twee clans hele delen van het vroegere Japan. Waarbij elk dorp of landgoed zonder verdediging eraan moest geloven.

Eén strijdheer leek het handig om zijn land goed te kunnen verdedigen en besloot daarom zijn mannen professioneel te trainen.  Niet alleen boeren, maar ook handelaren die geld konden gebruiken, of vrouwen zonder familie konden op deze manier nog waardig gaan leven als professionele krijgers.

In de beginperiode kon iedereen samoerai worden, of je nou een vrouw, koopman zonder geld of buitenlander was. Zo nu en dan namen ook vrouwen deel aan de strijd, zoals bijvoorbeeld de legendarische Tomoe Gozen.

Van vrouwen die getrouwd waren met hoger geplaatste samoerai was het zelfs verplicht om minstens de basiskennis te hebben hoe je moest vechten en konden zij wanneer nodig meevechten of een fort behouden als de man van huis was. Kortom, iedereen kon samoerai worden. Je hoefde alleen maar een lokale clan te vinden en je aan te sluiten… Tot de Genpei oorlog.

Een elite groep

Samoerai worden werd moeilijker na de Genpei oorlog (1180-1185). Voortaan waren zij naast een vechtende macht ook een politieke macht, waarmee ook hun imago veranderde. De dienende “boerenkrijgers” veranderden in clubs van elitaire strijders met een sterk gevoel voor eer, en loyaliteit tot aan de dood. Daarbij verkregen ze een hoop macht en steeg hun aanzien enorm. De samoerai klasse werd dan ook één van de rijkste klassen van die periode.

De eerste ongeschreven regels van de bushido (het pad van de krijger) deden hun entree om te voorkomen dat oneerbare mannen zouden gelden als samoerai. Deze bushido was een verzameling voorschriften waaraan elke samoerai zich moest houden. Dit konden regels zijn m.b.t. het dienen van een bepaalde landheer, tot het omgaan met je wapens, en hoe één-op-één gevechten moesten verlopen. Ook de rituele zelfmoord: sepukku, was onderdeel van deze code.

Politiek spel

Hier kwamen echter ook andere zaken bij kijken zoals politieke spellen, en ambities van diverse mensen. Voor degene die uit het niets samoerai wilde worden, begon er een lange en slepende weg als voetsoldaat. Met alleen voor de beste (en slimste) van hen een uiteindelijke plek als samoerai. In sommige gevallen leidde dat pas na tientallen jaren (of generaties) tot het worden van een samoerai als een zoveelste generatie nazaat het eindelijk kon navertellen.

En zo moeilijk als je je rang als kon verdienen, zo makkelijk kon je deze verliezen. Verbrak je de bushido code, op wat voor manier dan ook, bijvoorbeeld door het verraden van de heer dan je dient, dan werd je een zogenaamde ronin. Deze mannen werden gezien als oneervol en brachten grote schaamte tot een familie of gezin. Sommige kozen er later echter bewust voor als ronin door het leven te gaan, en lang niet alle samoerai waren zo eervol als we hier in het westen vaak lijken te geloven.

Geen katana

Het was ook tijdens deze periode dat de samoerai andere wapens gingen gebruiken. Pijl en boog werden nog altijd veelal gebruikt te paard, maar voor één-op-één gevechten werd steeds vaker gegrepen naar de katana. Ondanks wat de films je doen geloven was de katana echter niet het voorkeurswapen van de meeste samoerai.

Een katana was vaak redelijk fragiel en was niet handig wanneer je op een paard reed. Er was een ander wapen dat minstens zo geliefd was: de naginata. Naginata zijn lange stokken met daarop korte zwaarden, net iets meer gebogen dan een katana. Zeer geschikt om mee aan te vallen vanaf het paard, en bovendien ook  een favoriet wapen van vrouwen in de strijd. Zwaarden werden dus met name voor de eervolle gevechten gebruikt.

Deze eervolle gevechten vonden zelden op het strijdveld zelf plaats en waren gebonden aan specifieke erecodes. Zo moesten beide samoerai zich eerst volledig voorstellen. Dat kon nog wel een tijd duren, want hoe hoger geplaatst een samoerai was, en hoe beter de verdiensten van de voorvaderen, des te langer werd het voorstellen. Pas daarna werden de zwaarden getrokken en volgde er een gevecht tot aan de dood.

Overbodig

Hoewel de samoerai vele jaren de absolute top macht waren en het recht van de sterkste gold, kwam hier tijdens de 16de eeuw een vrij abrupt einde aan. Met de komst van de Portugezen rond 1550 veranderde het slagveld enorm. Deze vreemde buitenlanders namen niet alleen het Christendom mee, maar introduceerden ook een nieuw wapen: haakbussen. Dit waren één van de eerste vuurwapens die Japan volop in gebruik zou nemen om oorlog mee te voeren.

Gooi hierbij ook nog de kanonnen van Nederlandse handelaren in de mix en je kunt je voorstellen dat de samoerai het lastig kregen. De katana, naginata, en pijl en boog boden weinig weerstand tegen de vuurwapens en kanonnen. Er was ook geen jarenlange training voor nodig om ze te gebruiken en doordat er veel vuurkracht, vanaf relatief grote afstand, gebruikt kon worden was er nog maar weinig sprake van één-op-één gevechten.

Vele traditionele samoerai verlieten de rangen, of kregen andere functies. Tegen het einde van de 19de eeuw waren ze niks meer dan ambtenaren en werd de katana alleen nog gebruikt voor bepaalde ceremonies. Maar zelfs de katana werden uiteindelijk verboden en werd de gehele samoeraiklasse afgeschaft. De oude elite strijders moesten plaats maken voor een “westers” geïnspireerd leger.

Maar degene met het sterkste eergevoel weigerde mee te gaan. De meeste van hen zouden sterven in het harnas, tot op het laatst vasthoudend aan de oude bushido-code, terwijl ze hun eer verdedigde in een laatste opstand. Een opstand waarbij ze vochten tegen oud mede-samoerai en vrienden soms recht tegenover elkaar kwamen te staan.

Hedendaagse samoerai

Tegenwoordig zijn er geen samoerai meer over en moeten we het doen met films, boeken, en fantastische geschiedenis lessen die ons meenemen naar de elite strijders van toen. Maar niet alles is vergeten of irrelevant. De bushido-code wordt nog altijd nageleefd maar dan in moderne variant op hedendaagse kantoren.

Meer weten? Houd deze site dan goed in de gaten! Dit was namelijk slechts een eerste deel in een reeks artikelen over d samoerai. Binnenkort zullen we o.a. meer vertellen over de samoerai uitrusting, wat het precies inhield om samoerai te zijn, zetten we enkele bijzondere vrouwelijke samoerai in de spotlights en meer!

En heb je nog een specifieke vraag over de samoerai? Laat het ons weten in de comments.

Bronnen: 1, 2, 3, 4.

Stephen Turnbull, The World of the Warrior en het boek Stephen Turnbull, Samurai Women 1184-1877

Dit artikel – Een eerste kennismaking met de samoerai – verscheen voor het eerst op 22 november 2017 en is voor het laatst geüpdatet op 22 augustus 2020.