16 jan Japanse sprookjes en legenden vertelt door Gerard Jellema

Japan heeft een rijke traditie aan verhalen. Ze zijn eeuwenlang doorverteld door verhalenvertellers en vastgelegd in boeken, ‘ukiyo-e’ (prenten), ‘kabuki’-toneelstukken en films. Sommige verhalen laten zelfs hun sporen na in de moderne Japanse cultuur. Maar wat zijn nu de verhalen waar je echt van gehoord moet hebben als Japan-liefhebber? En wat is er nu typisch Japans aan deze verhalen? Een kort overzicht en kennismaking met Japanse sprookjes en legenden!

De oude Shinto-legenden

De geschiedenis van Japan barst van de spannende mythes en sprookjes en begint bij de legende van de jonge goden Izanagi en Izanami. Uit hun kinderen ontstaan de Japanse eilanden en daarna gaat het verder. Ze krijgen onder meer een dochter, Amaterasu (godin van de zon) en een zoon (Soesano, god van de donder). Soesano speelt de hoofdrol in de legende van de acht-koppige draak . Als de draak verslagen is vindt hij in de staart een heilig zwaard: Kusanagi-no-Tsurugi (het ‘gras-snijdend zwaard’). Dit zullen sommigen van jullie misschien kennen: het speelt een rol in een groot aantal games en enkele manga, al dan niet in een (naams-)variant.

Dit past ook bij het pragmatische karakter van Japanners: alles onderzoeken en dan gebruiken wat nuttig is. Of het nou op technologisch gebied is of cultureel. Het is vrij gebruikelijk om in bijvoorbeeld manga, anime en games een voorwerp of figuur uit een ouder verhaal te ‘hergebruiken’ in bijvoorbeeld een film of game. Hij/zij/het neemt dan een aantal eigenschappen met zich mee om het verhaal te versterken. De Pokemon-serie is hier een goed voorbeeld van: een flink aantal Pokemon is gebaseerd op wezens uit de Japanse mythologie, maar ook uit andere tradities zoals de Noorse, Chinese of Oosterse mythologie. In de westerse cultuur staan verhalen veel meer op zichzelf en mag je ze niet veranderen.

De boeddhistische sprookjes

Veel verhalen in Japan hebben een wat belerende toon. Dat geldt natuurlijk net zo goed voor sprookjes uit andere landen: het kwade wordt gestraft, het goede beloond. Maar in Japanse sprookjes (vaak geschreven door Boeddhistische monniken of geleerden) zie je dat toch nog wat sterker terug. Het gaat in Japanse sprookjes niet zozeer om dapperheid, zoals de ridder die de prinses redt in Europese verhalen. Het gaat meer om de morele keuzes die de hoofdpersoon maakt en waarvoor hij/zij beloond – of gestraft! – wordt. Dit gebeurt langs de Boeddhistische principes van karma (lotsbestemming). Een mooi en bekend voorbeeld is Tsuru no Ongaeshi het verhaal van de jager en de kraanvogel.

Niet zozeer Boeddhistisch, maar zeker wel om over na te denken is de beroemde legende van Urashima Taro de visser die alles in de steek laat voor de wonderschone prinses Otohime, maar toch nog één keer terug naar zijn dorp wil om afscheid te nemen van zijn ouders. De vraag die dit verhaal opwerpt is: als je bent weggeweest, kan je eigenlijk wel écht terugkomen? Of zit je voor altijd tussen twee werelden in?

Dit verhaal is een mooi voorbeeld van hoe in Japan werkelijkheid en verhaal door elkaar heen lopen. Het verhaal is vastgelegd in de 8^e eeuw in twee beroemde boeken. Hierin lopen wat wij legenden zouden noemen door elkaar met historische verslagen over veldslagen die echt hebben plaatsgevonden, tussen keizers en andere figuren die echt hebben geleefd. In Japan wordt dit gezien als één lange geschiedenis, op een bepaalde manier allemaal waar gebeurd.

Om hierbij nog eens op Kusanagi-no-Tsurugi terug te komen: weinig Japanners zullen geloven dat in de staart van een draak een zwaard verstopt kan zitten… maar het zwaard zelf bestaat echt! Het is nog steeds aanwezig bij de kroning van een nieuwe keizer, als één van zijn kroonjuwelen.

Kaidan (griezel)verhalen…

Japan kent veel spookverhalen. Sommigen zeggen omdat de koude rillingen bij het luisteren de klamme en hete Japanse zomernachten verlichten… Anderen zeggen dat het komt door de het spel Hyakumonogatari. Hierbij was het de kunst om zo eng mogelijke verhalen te vertellen en de moed van je medespelers te testen. Enkele bekende voorbeelden vind je hier. En spookverhalen zijn weer een inspiratie voor griezelfilms: in één van Japans bekendste horrorfilms, The Ring zijn verwijzingen te vinden naar het oude kaidanverhaal ‘Okiku‘.

Fabels en volksverhalen

Zoals elk land kent ook Japan haar mythische wezens, pratende dieren enz. Alleen in Japan zijn het er véél en véél meer! Een eindeloze reeks van rare snuiters trekt voorbij in de verhalen: de kappa (riviergeest), de kitsune (vos), de tanuki (soort wasbeerhond), pratende dieren, en nog veel meer vreemde wezens als de beroemde yokai. De bekendste, met de meeste verhalen, zijn de tanuki en de kitsune. De tanuki ken je zeker als je wel eens in Japan bent geweest. Hij wordt geassocieerd met ‘het goede leven’ en staat daarom vaak als beeldje bij cafés en restaurants.

Tanuki-verhalen zijn een mooi voorbeeld van de veelkleurigheid van Japanse verhalen. Een tanuki is (net als de kitsune) vaak slecht en gemeen. Soms is hij echter weer juist goed van aard: als je een tanuki helpt, heb je een vriend voor het leven! Karakters uit verhalen zijn vaak goed met een beetje slecht of omgekeerd. Een figuur uit een Europees sprookje is daarentegen vaak steeds hetzelfde en meer één-dimensionaal: de wolf of stiefmoeder is altijd helemaal slecht, het geitje of de prinses bijna heilig van goedheid. De figuren in westerse sprookjes en legenden nemen in het verhaal dan ook steeds beslissingen vanuit hun vaststaande goede of slechte karakter.

Vanuit de westerse christelijke pretdestinatiegedachte staat hun lot eigenlijk al vast. In Japanse verhalen ontwikkelen de hoofdfiguren zich meer en veranderen: denk aan Soesano die zijn leven betert, of de jager uit Tsuru no Ongaeshi die in hebzucht vervalt, maar ook weer berouw krijgt. Zelfs de jonge en verliefde goden Izanagi en Izanami uit het begin van dit stuk krijgen later verschrikkelijke ruzie en staan elkaar naar het leven! Dit is weer een Boeddhistische invloed: alles verandert, alles is in beweging. Ook je eigen toekomst.

Momotaro

Dit is verreweg het bekendste Japanse verhaal, zeg maar wat Roodkapje bij ons is. Het is een verhaal dat goed de essentie van de Japanse cultuur weergeeft: de kleine Momotaro offert zich op voor het grotere doel, zelfs met gevaar voor eigen leven. Met zijn vrienden de hond, de aap en de fazant weet hij de levensgevaarlijke Oni (monsters) te verslaan.

Hierbij gebruikt hij vooral zijn hersens: slimheid wordt in Japan hoger aangeslagen dan kracht! Samoerais die met een list een vijand wisten te verslaan zonder gevecht, verwierven minstens zoveel faam als dappere vechtjassen die met getrokken zwaard de strijd tegemoet stormden…

Momotaro is zo beroemd, dat hij in zijn ‘geboortestad’ Okayama een eigen standbeeld heeft. Tegenwoordig is het vooral een verhaal voor kinderen. Maar er zijn nog veel meer verhalen.

Meer weten?

En daarmee kom ik aan het einde van deze introductie met Japanse verhalen en legenden. Wil je meer weten over Japanse sprookjes en verhalen? Een paar van de beroemdste fabels zijn de boer en de tanuki, de twee kikkers, en de betoverde ketel. Ook kun je terecht op sites als:

• Beleven Org (trefwoord japan)
• Cedar Gallery
• USF EDU

Voor gevorderden zijn deze 19e eeuwse verhalenbundels vrij te lezen op de Project Gutenberg-site:

• Mythen en legenden van Japan (F. Hadland Davis)
• Tales of Old Japan (Algernon Bertram Freeman-Mitford)
• Japanse Fairy Tales (Y. Theodora Ozaki)

Wil je liever een paar offline boeken? Zie dan onderstaand een aantal aanraders met als persoonlijke favoriet het boekje ‘Fantastische verhalen uit Japan‘ van Bert Oosterhout is een goede start.  Veel leesplezier alvast! En als je de verhalen een keer tot leven gebracht wil zien, houdt mijn website of facebookpagina in de gaten! Ik sta namelijk regelmatig op conventies en andere Japanse events om de sprookjes, fabels, en mythes live te vertellen!

Dit artikel – Japanse sprookjes en legenden vertelt door Gerard Jellema – verscheen voor het eerst op 14 december 2016 en is voor het laatst geüpdatet op 16 januari 2019.