22 mei Karakuri Ningyo: De grootvader van de Japanse robots!
Als Japan ergens bekend om staat, dan is het wel hun voorsprong op het gebied van robots. Waar hier in Westen robots nog worden gezien als leuk speelgoed voor kinderen of alleen in de vorm van fabrieksrobots bestaan, zijn ze in Japan al veel verder. Zo zijn er voor de meest simpele taken wel robots op de markt te vinden en staat ontwikkeling daar hoog op de agenda.
Maar voordat Japan de wereldmacht werd op robotgebied, moesten ze ook ergens anders beginnen. Vandaar dit stukje over, wat ook wel de voorvader wordt gezien van de robots, de Karakuri Ningyo (からくり人形).
Mechanische poppen
De Karakuri Ningyo zijn traditionele Japanse poppen die vooral in de 17e tot 19e eeuw werden gemaakt. Het voornaamste doel van deze poppen was entertainment. Het woord Karakuri betekent dan ook “een mechanisch apparaat dat je verbaasd, plaagt en voor gek zet”.
Deze poppen hadden een intern mechanisme waardoor ze “uit zichzelf” bewogen en soms ook meer deden dan alleen vermaken, zoals het uitvoeren van kleine acties die je haast robot-achtig kunt noemen. Ze zijn (zoals gezegd) de voorlopers geweest van de moderne robots maar hoe heeft zich dit kunnen ontwikkelen?
De eerste Karakuri Ningyo
Voor de oorsprong van de Karakuri Ningyo moeten we terug in de tijd; namelijk China in 2600 v.C. In die tijd was er namelijk een klein apparaatje genaamd; The South Pointing Chariot.
Dit apparaatje bestond van binnen uit een uurwerkmechanisme en was van buiten afgebeeld als een iconisch mannetje dat altijd naar het zuiden wees, maakte niet uit welke kant je op liep. Een soort oeroud kompas dus. Verder was het apparaatje uitgerust met een soort trommeltje, dat elke keer geluid maakte nadat de wielen helemaal in de rondte waren geweest. Op deze manier kon men de afstand, die was afgelegd meten.
Prins Kaya
Dit apparaatje en het mechanisme vond z’n weg naar Japan en rond 800-900 was er een prins die de allereerste Karakuri Ningyo zou hebben gemaakt. In de Konjaku Monogatarishū (今昔物語集), ‘Antologie van Verhalen van Vroeger’, staat een verhaal “Hoe Prins Kaya een pop maakte en in het rijstveld zette”. Hoewel de titel van het verhaal in grote lijn al verteld waar het overgaat, ga ik het toch nog een beetje toelichten.
Prins Kaya, zoon van Keizer Kanmu, was een zeer talentvolle ambachtsman. Hij en zijn vader woonde in een tempel genaamd Kyogokuji. Het voornaamste inkomen voor de keizerlijke familie waren de rijstvelden die vlak bij de tempel lagen. Deze rijstvelden lagen vlakbij de Kamo rivier (鴨川 ). Helaas kwam er een tijd van droogte aan.
Het volk klaagde over de droogte, de rijstvelden kwamen in gevaar en de rivier was ook bijna zo goed als opgedroogd. Prins Kaya was echter een slimme man. Hij maakte een apparaat, in de vorm van een jongetje van ongeveer 1,2 meter lang. Het jongetje had twee kruiken in z’n handen die hij boven z’n hoofd tilde.
Het apparaat was zo gemaakt dat, als hij gevuld werd met water, het jongetje het water uit z’n kruiken over z’n hoofd zou gooien. Uit nieuwsgierigheid kwamen mensen met water naar de rijstvelden en het jongetje met de kruiken om deze zelf te vullen. Ze vonden het prachtig en het nieuws over het kruikenjongentje ging al snel rond. Zodra de rijstvelden weer voldoende van water voorzien waren, haalde de prins het jongetje weer weg. Bij nieuwe dreiging van droogte, kwam het jongetje weer te voorschijn.
Japanese spirit – Western learning
Onze geschiedenis les gaat nog eventjes verder. We zijn nu in de Edo periode (1603-1868), waar de Tokugawa (徳川) de heersende dynastie waren van de Shoguns. Er brak een tijd aan van totale afzondering van de buitenwereld. Tijdens deze periode vond een grote ontwikkeling plaats in het Japanse culturele erfgoed, de meest beroemde varianten komen uit deze periode.
Hoewel de rest van de wereld niet meer met Japan mocht handelen of binnentreden, was er een klein landje in Europa die als enige wel mocht handelen; Nederland! Ja, wij als Nederlanders mochten nog als enige met de Japanners handelen en hebben daarbij indirect geholpen aan de ontwikkelen van de Karakuri Ningyo. In de 16e eeuw waren wij een erg welvarend landje met onze machtige VOC. We waren rijk in van alles, vooral ook in kennis, en deze deelden we dan ook graag met de Japanners.
Zo was er zelfs sprake van Rangaku (蘭学), wat we vertalen naar “Nederlandkunde”. Op het eiland Dejima ( 出島), de Nederlandse handelspost, was er een schooltje waar de Nederlanders de Japanners van alles leerde over westerse technologie en heelkunde. Dit was eigenlijk de enige connectie die de Japanners hadden met de buitenwereld en zorgde er ook voor dat ze qua ontwikkeling niet achter bleven.
De tijd
Wat voor een grote ontwikkeling zorgde bij de Karakuri Ningyo was het westerse uurwerk dat de Nederlanders meebrachten. De traditionele Japanse klokken; de Wadokei (和時計), leest namelijk tijd volgens het ‘maantijd systeem’. Het houdt rekening met de zon opkomst en ondergang, dat de dagen korter of langer zijn afhankelijke van de seizoenen etc. Waarbij de westerse klokken waren opgedeeld in uren.
Het mechanisme van dit soort klokken was totaal nieuw voor de Japanners. Dit mechanisme werd ook gebruikt voor de Karakuri poppen. De poppen die in de Edo periode gemaakt zijn, symboliseren wat Edo interllectuelen noemen; Wakon-yōsai (和魂洋才), wat voor ‘Japanese spirit – Western learning’ staat.
Verschillende soorten
Nu we allemaal goed weten waar de oorsprong en ontwikkeling van de Karakuri poppen vandaan komen, kunnen we het weer hebben over de poppen zelf. Er zijn namelijk drie verschillende soorten Karakuri poppen; Dashi-, Butai- en Zashiki Karakuri poppen.
De Dashi Karakuri (山車からくり)
De Dashi Karakuri (山車からくり), zijn Karakuri poppen die je tijdens festivals op een Dashi (山車) ziet. Dashi zijn een soort praalwagens die bij festivals door een stad/dorp worden gedragen. Deze poppen beelden dan een vertelling uit van een mythe of legende.
Het dragen van een Dashi door de straten wordt gezien als een soort gebed voor lokale welvaart en de veiligheid van je familie. De steden of dorpen die een eigen Dashi hebben met Karakuri poppen, zijn hier erg trots op. De regio met de meeste Karakuri Dashi festivals is Chūbu (中部地方).
De Butai Karakuri (舞台からくり)
De Butai Karakuri (舞台からくり) ook wel theater Karakuri, waren (hoe kan het ook anders) voor het theater. De eerste Karakuri show werd gehouden in 1662 door een man genaamd Takeda Omi (kanji onbekend). In hetzelfde jaar opende hij het Takeda-Za theater, speciaal om regelmatig Karakuri shows te geven. De verhalen voor de shows werden speciaal voor de Karakuri poppen geschreven. De gebaren en beweging van de Karakuri poppen was een grote invloed op andere grote Japanse theater vormen zoals, Noh, Bunraku en Kabuki.
Dit verklaard dus waarom in deze theater vormen de acteurs zo popperig en houterig bewegen en de shows vaak non-verbaal zijn, want ja, poppen kunnen niet praten. Er is in Japan zelfs een popachtige manier van acteren genaamd Ningyō-buri (人形振り), waarbij de acteur/actrice zich letterlijk gedraagt als pop en een ander persoon, de poppenspeler, de acteur/actrice beweegt.
De Zashiki Karakuri (座敷からくり)
Zashiki Karakuri (座敷からくり) oftewel, tatami room Karakuri, zijn kleine Karakuri poppen voor thuis. Van oorsprong zijn het een soort luxe beeldjes voor feodale heren in de Edo Periode. De Zashiki Karakuri worden gezien als de meest technisch ingewikkelde en kostbare Karakuri van de drie soorten.
De meest beroemde Zashiki Karakuri is gemaakt in de mid- tot late Edo Periode met het westerse uurwerk mechanisme; de Chahakobi Ningyō (茶運び人形), de thee-inschenkende pop. Dit was de eerste “home entertainment robot” in Japan. Hoe de pop werkt is als volgt; de host (eigenaar) plaatst een theekopje in de handen van de pop. De pop gaat naar de gast van de host toe om de thee te geven. Hij wacht totdat die het kopje weer terug krijgt, en gaat weer terug naar z’n eigenaar.
Yumihiki Doji (弓曳き童子)
Een andere welbekende Zashiki Karakuri is de Yumihiki Doji (弓曳き童子), de boogschieter pop. Deze wordt gezien als het hoogtepunt van de Edo mechanisme kunst. Ongeveer 30 cm lang, de boogschieter pakt een pijl, schiet op een doel en herhaalt dit vier keer.
Maar 1 op de 10 pijlen mist het doel, dit is echter expres zo gedaan om het publiek in afwachting te houden. De grootste collectie Zashiki Karakuri kun je vinden in het Kyoto Japanese Folk Dolls Museum (博物館さがの人形の家) in Sagano.
Voorliefde voor Robots
Zoals ik al eerder vermeld heb worden de Karakuri poppen gezien als de voorvader van de robot, maar de poppen verklaren ook waarom Japan als land zo anders kijkt naar robots. Bij de Karakuri poppen ging het om het gevoel en emotie dat het bij de mensen teweegbracht met een snufje “magie” wat bij de poppen kwam kijken. In het westen hadden we natuurlijk ook wel poppenshows, maar daar zag je duidelijk hoe de pop werd bestuurd; meestal van bovenaf met allemaal touwtjes.
De Karakuri poppen deden dit allemaal zelf. Het ging bij de Karakuri poppen meer om de kunst en de gedachte die erachter zat, dan hoe de pop in elkaar was gezet. De Japanners houden van abstract in plaats van het realisme waar het Westen door geobsedeerd is.
Invloed van Shintoïsme
Men denkt ook dat het Shintoïsme een groot rol speelt over hoe de Japanners kijken naar robots, hierbij is een uitgangspunt dat alles een energie, een kami kan bevatten en dat alles “leeft” zelfs stenen. Daardoor kijkt men al eeuwen lang anders aan tegen deze niet-menselijke hulpjes en staan ze meer open voor bijvoorbeeld robotverzorgers of robot-baliemedewerkers.
Tegenwoordig zijn de karakuri poppen vrijwel overal uit het straatbeeld verdwenen en zie je ze eigenlijk alleen nog meer in musea. Toch zijn er gelukkig nog altijd een paar mensen die de traditie in stand houden. Hieronder een filmpje over een man die in de 21e eeuw nog Karakuri poppen maakt.
Geen reactie's